Qan men ter - 11

qoysayşı, sol arada qaraşa engenneñ murındığı yesene tüste. Äyele äneber
küne şoqalaq arasınan ber tutam qızıl tüzgen sındırıp äkep,
«Aqqozınıñ äkese, mınanı tüyege murındıq estep berşe»,- degen-de.
Yesenen şıqpay turğanda, äuele tüyege murındıq estep tastağısı kep, äyele
äkelgen tüzgende qolına aldı. Onan tüzgende jonıp otırğanda qılpıp
turğan ötker pışaq qolın kesep kette. Qan tıyılmay, äuele topıraq seuep,
sosın äyele kiez küyderep basıp, üy eşe äpe - şäpe boldı. Onan bası
qışıp, şaşın aldırğısı kep Möñkeneñ üyene barıp yede, bunıñ sorına o
da qolğa tüspede. Käsepqor neme auın basqa jaqqa audarıp salmañ bon,
jağağa ketepte. Sol Möñke bügen de qolğa tüspede. Sosın atın ezdemek bon
jügenen qarına elep sırtqa şığıp yede. Üy janında külge şögep jatqan
qaraşa engende körde. Jaz şıqqalı balalardı az ğana ağımen aldarqatıp
otırğan qoldağı jalğız tüye adam ayağanday, eşe-bauırı jabısıp
mıqşiıp qaptı... Murnına qurt tüsken be, basın şayqap, pısqıra
bergesen bul jattı da aşulandı.
Asılı, Sudır Ahmetteñ bar qılığı balağa uqsaytın. Yeger yerteñge küne
jalğız attı qasqır jep, ne urı alıp ketse, ol özen kenälamaydı. Tım
qurısa, ötken jolı atın ezdemek bop üyden şığıp turıp, ezenşe kere
qaytqanına da ökenbeyde. Sol arada onıñ yesene murındıq tüsede. Onıñ ar
jağın qazbalasañ, tüyege murındıq este dep türtke bolğan äyel. Şoqalaq
arasınan tüzgen sındırıp äkelep jürgen de sol! Sayıp kelgende, yeske
qazaq aulında keldekteñ qay basın bassa da qayırılıp äyelge tiep, ne
bası jarı ladı, ne köze şığadı.
─ Oybau - au, özeme qalğanda äldeqaşan tauıp äkeleten at yede ğoy. Osı
qatınnıñ - aq ese betpeyde... Ananı este, mınanı este dep keseneñ qolın
baylap... aqırı, mene...
Sudır Ahmet dedektep, jügere basıp jappağa kerde. Beraq köp aynalmadı.
Äldene saldır - külder yette. Küyep - pesken ızalı keseneñ şaqqıldağan
dausı şıqtı. Süytkenşe bolmay, ol jappadan jın urğanday alau - dalau
bop jügerep şıqtı.
─ Aqbala! Ua, Aqbala! Qaydasıñ?- dep körşe üyge jetkenşe şıdamay
sırttan dauıstap kelede. Kebesen keyüge de asıqqan. Jalañ ayaq. Jalañ bas.
Yende bolmasa ört eşende qalatınday, yesekten yentegep, sürene-qabına kerde.Aqbala qarağım, keşke bezdeñ qatın otınnan kelerde soğarsıñ.
─ Jay ma?
─ Qaydan jay bolsın? Oybay - au, jay bolsa, sene şaqıram ba? Üy eşen
jinap jürep, aqqumandı sındırıp aldım... Anada qaladan äkeleten kök
büyrek aqquman. Nağmet ağaekem satıp äpereten aqquman.
Aqbala añ-tañ. Bunıñ öze sındırğan aqqumanğa otınğa ketken qatınnıñ
qanday qatısı barın bele almay, dal bop turğan-dı.
─ Oybay - au, men... Men beybaq bundayda şıdamaymın ğoy. Sınğan
aqqumannıñ ızasın kemperden alam ğoy. Aqbala qarağım, soñıra kemper
kelerde soğarsıñ,- dede de, Sudır Ahmet şığıp kette.
Aqbala oyda. Osı Sudıraqtıñ aqılımen anada balasın ana sütenen
ayırıp, ata-ana qolında qaldırıp ketken-de. Jörgektege jas bala bie
süten aşırqanıp loqsıp qusıp, jılap qalıp yede. Sondağı şırıldağan
dausı äl künge Aqbalanıñ qulağınan üzelmey, jüykesen julıp, bezek
qağıp turğanday. Ayrıqşa, jerqazbada jalğız otırğanda qiın. Oñaşa
qalsa-aq oyına balası oraladı. Ondayda şırıldap jılağan dausı üy
aldına kelep-qaytıp: «Qaydasıñ, anam!.. Anam!.. Anam!»- dep qaqıldap
turıp alğanda bul qulağın basa qala jazdaytın. Bala zarı keyde tastay
qarañğı üyde jalğız jatqanda sırttağı jelmen elese keletendey.
Qaysıberde bala üne däl qasınan şıqqanda şoşıp oyanıp, tösegen sipalap
qalatındı şığarğan-dı. Keşe kün aynalıp jerge tüskendey ıstıq
bolğan-dı. Üy ergesenen köleñke ezdede me, Qaraqatınnıñ yeke lağı
topırlap jügerep kep, sırtta, yesek aldında näzek ber ünmen mañırağanda
quddı bunıñ qulağına jas balanıñ dausı seyäqtanıp, ana jürege yeleñdep
qalıp yede.
Ber jolı osı yeke laqqa şöldep jürgen şığar dep su bergen-de.
Kelenşekten munday meyerem kütpegen laqtar oğan ürkektey qaradı.
Aqbala mına laqtarğa oñaşada balasına aytatın yeñ ber meyeremde sözderde
aytıp, öz qolımen su usındı. Yeke laq äle de bolsa äyelge jautañ-jautañ
qarap keşkene auızdarı şöpeldep, sudı şımşıp eşte. Onan sayın
Aqbalanıñ jan-jüyese yezelep, qanşa tejese de ar jağında ağıtılğalı
turğan jasqa aqırı ie bola almadı. Sosın ol jaulığınıñ şetemen auzın
basıp, dıbısın şığarmay, iığınıñ bası dereldep otırdı da, eşe bauırın küyek örtegende balası men özen osınday halge duşar qılğan
tağdırına ma, Täñerbergenge me, älde Sudır Ahmetke me, özene me, kemge de
bolsa lağınet qarğıs aytıp, baydan da, baylıqtan da bezep, bärene talaq
degese kep kette. Moynına burşaq sap, qus qanatı küygendey ıstıqta
jazıqsız jas säbien... jetem lağın ezdep ketkese kelde. Keşkentay
jetemegeneñ äldeqayda aydauda jürgen äkesen ayadı. Bala Aqbalanıñ
boyına betkende, ol sorlınıñ quanğanı yesende. Ana qursağında balanıñ
alğaş qimıldağanına mäz bolğan-dı. Qısta qaqağan suıqta küne boyı
teñez üstende bolıp qaytqanda, basqa qaljırağan keseler ayağın basa almay
qalğanda ol sorlı ömere şarşau, qabaq şıtu degende belmede. Qayın
jurtına barıp, qalıñdığın körep qaytqan jegettey, üneme üyge şattanıp
külep kereten. Balıq salğan dorbasın bosağağa tastay salıp, kele sala üy
şaruasına keresep keteten. Ondayda Aqbalağa oyın-şını aralas: «Adam
özen şaqqa alıp jürgende, sen darday ber kesene köterep jürseñ ğoy. Mağan
ber», - dep külep, üy şaruasın öze estep tastaytın. Ana jatırındağı
balağa qaralay quanıp mäz bop jürgende, yende mene, qol-ayağına kesen tüsep
aydauda kette. Sudır Ahmet sekeldeler onı äldeqaşan jerlep qoydı. As
artınan Quran oqıp, qol jayıp, tie bersen aytıp jür. Aqbalağa da:
«Şırağım, tie bersen de! Öle aruaq artında qalğan adamnan duğa
dämetede»,- dep zorlap otırıp, ber- yeke ret tie bersen aytqızdı.
***
Keşke qara köleñkede öz qayğısına öze ulanıp otırğan Aqbalanıñ üstene
Sudır Ahmet kerde. Bul jolı da bar kezdegedey yetegene sürenep, daurığıp
kelde:
─ Ay, Aqbala - au!.. Aqbalajan - au!.. Qarağım - au, kel degenem qayda? Yesek
aşılğan sayın qaraymın. Äne keler, mene keler dep kütep, özemde ustap aq baqtım. Qayteyen, kelmedeñ... Sosın, körmeyseñ be, kemperemde şiedey
ğıp sabap keldem.
─ Urdıñ ba?
─ Ya, urdım! Basın jardım. Kelep araşalamadıñ... Yende, onı özeñ barıp
jubat. Men osında küte turayın.
Aqbala türegelde. Yesekten şığar jerde Sudır Ahmet onı soñınan quıp
jetep, qolınan tartıp eşke alıp kerde.
─ Al, Aqbalajan...- dey tüste de, äldeneden saqtanğanday üy eşene aynala
qaradı. Yes-tüsenen ayırılıp, seleyep qalğan Aqbalanı ol özene qaray
tartıp, auzın qulağına taqap, qupeyälay sıbırladı, buınıp - tüyenep äzer
otır. Bügen... İä, bügen tañ aldında kelede. Qamsız bolma, beldeñ be?
Aqbala tük dey almay, turğan jerene otıra kette. Quanğanı, älde
qorıqqanı belgesez, tula boyın derel alıp baradı.
Yerteñene balıqşılar aulı u-şu boldı da qaldı. Täñerbergen tan,
aldında ber top jegetpen kep, Aqbalanı alıp qaşqan-dı. Aqbala kiemkeşegen buıp-tüyep üyden şıqqanda Täñerbergen senemde jegetteremen auıl
sırtındağı qoñır töbeneñ astında attarın tezgenenen ustap turğan-dı.
Bay mırzasınıñ mına qılığına ıza bolğan balıqşılar u-şu bop
jatqanda, yerteden bere ber şette sözge aralaspay ünsez turğan Möñke ber
attap elgere şıqtı:
─ Jegetter, künde-künde namısqa tiep, basındıra bermey, bezge de
qimıldaytın kez kelde,- dede.
Onsız da qanına qarayıp turğan ızalı jurt juıq arada köterele
qoymaytın qart balıqşınıñ öze bulay dep turğasın delebese qozıp
duıldap şığa kelde:
─ Qaptaymız. Qırğın salamız!
─ Durıs! Durıs aytıp tur. Attanamız! Kegemezde alamız.
Ezalı jurt jan-jaqtan şulap, dürlegep bara jatır yede,
Sudır Ahmet ortağa jügerep şıqtı:
─ Äy, Möñke! Äy, sen de... Senderde yes bar ma? Qazer kökte - Quday, jerde Qudaymende yemes pe? Tutaq! Qudaymendege bäreñ jinalsañ da tük estey
almaysıñdar.
Kälen Täñerbergenge äyelde şığarıp bergen özderenen; arasında bereu
barın jürege sezeten. Beraq onıñ kem yekenen belmeyten-de. «Ä, sumıray!»dede ol testenep. Közen Sudır Ahmetten ayırmay, tüyelep kelde de, qoyan
elgen bürkettey jelkeden bürep aldı.
─ Qudaymendege tük estey almasam da, al, beraq, sene, sen itte suğa
atpasam... Kälen atım qurısın!
─ Oybay!.. Oybay, öldem! Bibejamal... Bibejamal, qaydasıñ?!
Ber jan tırp yetpede. Bibejamal da ünsez. Üreye uşqan balaların
bauırına qısıp aptı. Mınalardıñ eşende özene ara tüseten berde-ber
janaşırdıñ joğın körgesen Sudır Ahmetteñ yese şığıp, it talağan
mısıqtay şar-şar yette. Kälen oğan qarağan joq; qol-ayağın tıpırlatıp
qoltığına qısıp alğan. Osı betende tüp - tura teñezge aparıp, onı
şınımenen suğa atatınday yede; teñezge taqap kele bergende tap jaña qolayağı tıpırlap oybay sap jatqan Sudır Ahmet kenet sap bop tıyıla
qaldı. Onıñ sebeben tüsenbegen jurt tañdanıp, berene-bere qaradı. Sudır
Ahmetke janı aşığan qaysıber köñelşekter: «Qaytsen beyşara, ölemge
peyel bop, basın bäygege tekkesen ömereneñ aqırında buğan da Quday des
berep, ölse de dıbısın şığarmay, testenep öleyen degen ğoy»,- dep
oylağanşa bolmadı, Sudır Ahmet butındağı dambaldıñ auın toltırıp,
jaman ieste müñketep jeberep yede.
Kälen beten burıp:
─ Tu, hayuan!- dede de, Sudır Ahmette basınan asıra joğarı köterep,
anaday jerge tere tulaqtay laqtırıp jeberde.
Anau yesenen tanıp, talıp tüste. Ber jan qasına barıp basın süyemede. Tek
Bibejamal it te bolsa balalardıñ äkese ğoy dep, ber qolımen murnın
basıp jürep üste - basın juıp, auzına su tamızdı.
***
Qazer yel eşenen bereude bereu tabu qiın. Jegetterde maydanğa alatın
bolğalı yer- azamat ülken äbegerde. Jastar jağı osı ıssıda attarın
sabıltıp, auıl men auıldıñ arasında jüytkep josıp jürgen-de.
Kälen atın Süyeu qarttıñ üyeneñ beldeuene baylap jatıp, auıl terlegene
köz saldı: öresten mal keleten kündege dağdılı kez bolğan soñ auıl eşeneñ
qazerge qimılı, äserese qauırt yeken. Qatın, bala qozı, lağın kögendep,
bota, buzauın qualap äbeger. Botaş tauınıñ biek tumsığın ıqtay qonğan
auıldıñ üste u-şu, azan-qazan. Süyeu qart ta at üstende jürgesen, Kälen
onıñ kemperemen amandasıp törge şıqtı. Sosın üy eşene köz salıp
otırıp:
─ Şeşe, Yelamannıñ balası qayda?- dep suradı.
─ Qarağım, qorıqpay - aq qoy. Bala tere. Atasınıñ tımağında jatır.
Künene tolmay, şala tuğan balanı on ayğa deyen tımaqqa salıp, keregeneñ
şunaq basına elep qoyatın yeske auıldıñ yejelge ırımı bolatın. Kälen
amandıq-saulıq surap otırıp, ağaş tösek tusındağı keregeneñ şunaq
basında elule turğan señseñ tımaqtan közen ayırmadı.
─ Kele bermeyten bala yedeñ, otırıp as - su eşep ket.
─ Raqmet. Asığıspın. Ağarğannan auız tigezseñez boladı.
Kälen at soğıp, şöldep kelgen-de. Jılı ağarğandı meyere qanıp eşe
almay, ber- yeke urttadı da qayırıp berde. Sonan soñ özeneñ yeşteñeden
tartınbaytın menezene basıp, Täñerbergenneñ Aqbalanı alıp qaşqanın
ayttı da, kerege basındağı tımaqtı aldı. Talay bastıñ şayırı señgen
yeske tımaq eşende qara ter bop tanau qağıp jatqan säbide körgende, ayanış
qısqan jürege dereldep kette. «O, paqır!..»- dede eşenen. Sosın balanıñ
jalındağan ıstıq mañdayınan süyde de, tımağımen köterep aparıp
kereuetke jatqızdı.
Kemper Kälenneñ qalay ketkenen bayqağan joq. Qayırıp bergen zerende de
almay, urşıq ustağan qolı tezesene tüsep otırıp qalğan-dı. Yerteñene
Süyeu kelde. Şalınıñ aşulı türen bayqağan kemper ayağın uşınan basıp
jürep üy eşeneñ onı - punı şaruasın estede. Ol ketkennen bere balanıñ
älserep qalğanın da ayta almadı. Aqbalanı tepte teleneñ uşına alğan joq.
Süyeu qart balalarınıñ eşende osı qızın ölerdey jaqsı köreten. Yelaman
aydalğalı onıñ ornın qulatpay, balasın barıp, artın kütep otırğanına
tepte ırza yede. «Menen ul tuğan joq... tek, osı qızım... Aqbalam...»- dep
üyde de, tüzde de köldeneñ kök attınıñ bärene maqtanatın. Jurtqa
namısın qoldan bermeyten ızaqor, aşuşañ şal yel eşende qayda bağı
örlep turğan keselermen ustasatın. Soğan bağıp, ol Qudaymendemen de
berde araz, berde teketeres dürdaraz jürgen-de. Yende körmeyseñ be... qızı
qurğırdıñ qart äkeneñ ömer baqi otı-suı qosılmay jürgen bay auıldıñ
jas mırzasına qatın üstene şıqqanın qayterseñ?! Bunı yestese... arşıl
şal ızadan jarılıp keter... Kemper bata almadı.
Üy eşe oñaşa. Dala şıjğırıp tur. Qozı, laq üy ergesenen köleñke ezdep,
topırlap jügerep kep, üyge süykende. Erge türule. Añızaq aptap şarpıp
betke soğadı. Keyde jınşa oynap, kerege kögende ızıldaydı. Süyeu törde.
Tep-tek bop şanşılıp alğan. Ay tatırda, en auzında şanşılğan
sarşunaqtay. Üstende aq böz dambal. Aq böz köylek. Öze de qan-sölsez arıq.
Jäne appaq. Saqal-şaşı da appaq quday. Barmağına toltıra salğan kök
buyra nasıbaydı yeke tanauına kezek aparıp küseldetep, quşırlana
tartadı. Yeke köze jasauray tüsep, bütel bete jıbırlap otır. Şalınıñ
türenen qaymıqqan kemper közen toqtatpay tartıp aladı.
Süyeu kese ajarın tanığış yede. Ol kempereneñ sınıq türen bayqadı. Jäne
berdeñe aytqısı kelgendey, oqtala tüsep toqtap qalğanın bayqadı. Süyeu
jasqanşaq keselerde jaratpaytın. Kemperene suıq nazarın şuğıl qadap,
şıtına qarap:
─ Äy! Ar jağıñda tüytkel berdeñe bar ğoy? Ol ne? Nege aytpaysıñ?- dede.
Barı bar. Beraq seneñ qay jağıñnan şığarın...
─ Ne deyde? Qay jağısı ne?
─ Tüsenbeyten nese bar? Jalğız men be, osı üydeñ bala-şağası qaytsek
köñeleñnen şığamız dep qıpıldap otırmaymız ba?
─ Ä-ä, solay ma? Yendeşe belep qoy, meneñ köñeleme qarasañ, adamnıñ qay
jağın qaytem, ber Allanıñ jağın oylap söyleseñder boldı. Bären
köterem. Kümeljeme, köñeldegeñde ayt. Jäne jaltaqtamay tura ayt!
─ Maqul. Yendeşe quana ber, älge yelde joq, jaqsı köreten qızıñ bar yemes
pe?! Sol Täñerbergenge qatın üstene şığıptı.
Üy eşe jım-jırt. Süyeu qıbır yetken joq. Kemper qayran." Änşeyende
Mırşay tülkedey aşuşañ, şaqar şaldıñ bu jolı ündemegenene ıza
boldı. Küşpen erkep kelgen aşu ananıñ da eşene sıymay bara jatqan-dı.
─ Maqtaulı qızıñ... yelde joq asılıñ ğoy özeñneñ,- dep şaldıñ aşuın öze
şımşılağanday boldı.
Süyeu qart buğan da tutanbadı. Ol tek şirığıp:
─ Ne ottap otırsıñ?! Qudaydıñ bergene de. Men onı qayber Haua ana,
Adam atadan tañdap aldı deyseñ?!- dede. Kemper qarsı dau aytpadı. Sırtqa
şıqtı. Üyge kerde. Onan sırtqa qayta şığıp üy ergesende oynaq sap
jürgen körşe üylerdeñ qozı-lağın qualap, äre aydap saldı da, qaytıp
kelde. Şalına köz qiığın tastap yede. Süyeu äle qozğalmaptı. Köz alabı
qızıl. Janarında suıq uşqın bar. Jotası kötereñke bolsa da, beraq
yesesene juqaltañ qırğış murnınıñ qos tanauı qusırılıp,
şıñıltırlanıp ketepte. Tura aldına tesele qarap otırğan appaq quday
şal eşke kergen kemperene jalt yetep, osqırına qaradı:
─ O nese - äy? Ol ne degene - äy? Ber jıl bolmay jatıp, küyeuserey qalsa,
men qaytpek yekem?- dep aşı dausı şañqıldap, üzep - üzep söylede. Aşu
yemes. Sonıñ bäre jüregen kernep bara jatqan eştege reneş, ıza, küyek
sekelde yede. Kenet aq kerpek serpelep, qızıl jiek, aşulı köz ot basında
jatqan tere tulaqqa otıra bergen kemperge ünsez teselep, jep jebere
jazdadı. Ber kezde tağı şañq yetep:- O nese - äy? Mağan aytqanı nese - äy?
Küylegen qanşıqtıñ arlan örtegen küne bar ma? Onı mağan aytqanı nese?
Ol nese - äy? Payğambar jasına kelgende men yende qolıma asa alıp,
küylegen qanşıqtıñ soñındağı qay arlandı quam?.. Qaysıberen quam ?..
Äle jüne tüspegen, jabağı quyrıq töbetterde quam ba? O nese -äy? Äy, sen
qaqpastıñ bul qay qorlığıñ, a?- dep atıp türegelde.
Kemper qozğalğan joq. Teke saqal, aq kerpek, qızıl köz şal talay körgen
jauı. Älgeden keyen Süyeu qart kerege basındağı qamşını ala saldı da,
bılq yetpey urşığın ierep otıra bergen kemperdeñ şaşın belegene orap orap aldı da, bortıldata jönelde. Kemper urşıq ustağan qolımen beten
kölegeylep, älsez qorğanıp:
─ Au, yende qoysañşı,- dep reneşsez, dıqsız, aqırın yeskertte.
Süyeu burın ber- yeke qamşı seltegesen qoyatın. Bu jolı toqtamadı. Qayta,
kemperdeñ sabırlı qalpı şamına tide me, jındana tüsep yede, kemper uşıp
turıp şalınıñ qolındağı qamşını op - oñay julıp aldı da, türule
turğan yesekten sırtqa laqtırıp jeberde.
─ Boldı ğoy yende! Qayratıñ tasıp bara jatsa, bar, ana qızıñdı... yelden
şıqqan jüzeqaranı tıyıp al!
Qanşa qorğalasa da, qamşı uşı jaña kemperdeñ betene tiep, qantalata
osıp ketken yeken. Sonı körgesen Süyeu qart burılıp kette. Yende qaytıp
ündemede. Tüye jün şekpenen jamıldı da, ergege qarap bük tüsep jatıp
qaldı.
***
Kälen qırda aynalmadı. Jağağa qaytıp kele jatıp, jolşıbay bolğan
auıldıñ bärende de qatın-baladan basqa ber jan kezdespede. Yel ultanı bop
yesepteleten Torjımbay, Bılamıq, Andağul - Badıq, Aqteke, Jädekke
qarağan rulardıñ yer-azamattarı teges atqa qonıptı. Osı öñerdeñ köp jegete
Aqşilede otırğan Ojar Ospan aulına ağılıp, aq patşağa jeget bermeymez
dep küpeldesep jatır yeken. «Sorlılar... Ojardan ne ona tabam deyde yeken?
Ol aq köz, sau bolsa, orğa jığadı ğoy»,- dede Kälen eşenen.
Taralğısın qanşa qısqartsa da, señerle ere tor attıñ üstende üyelmendey
bop otırğan jılan köz ere qara keseneñ yeke ayağı jerge tiep salaqtap kelede.
Öze köñelsez. Qırdağı auılda bereket qalmaptı. Yer-azamatınan ayırılıp
tul bolğalı turğan yelde körep, köñele päs bop jüdep qayttı. Kälen sam
jamırağan aq pen qızıl arasında Bel - Arannıñ kezene elekte. Sol boyda
elgerge jağınan balıqşılar aulınıñ jerqazbaları qujınap qoya berde.
Bayqap kelede: bul jaqta da bar adam dürlegep, sırtqa şığıp ketken. Auıl
üste äbeger. «Tegen bolsa jarar yede. Patşa jarlığı bul jaqqa da jetken
boldı ğoy».
Üyrenşekte aulın körgesen Kälenneñ astındağı alqa bel torı ayağın
ıqılastanıp, şiraq bastı.
Auılğa taqay bergende, aldınan Ray şıqtı. Yeke yezue yeke qulağında.
Jügerep kep at jalına asıla kette:
─ Yel – a - man ağam...
─ Yela - man?
Ray tük demey küle berede. Kälen jeget jüzendege jas pen külkeneñ
qaysısına seneren belmey, at üstenen yeñkeyep:
─ Habar bar ma?- dep yede.
─ Öze... öze kelde,- dede Ray.
Kälen tebenep, attı qattıraq bastırıp kep üyge tumsığın terey toqtadı:
─ Ua, halayıq, quanıştarıñ quttı bolsın!
─ Äumin! Aytqanıñ kelsen! Eşke ker. Äy, jegetter, ağalarıña jol
bereñder!
─ Joq, joq, äuele köremdek bersen!
─ Kälen ağa, köremdek! Köremdek bermeseñ, körsetpeymez.
Jurt bılayğı kezde osı keseden qaymığatının umıtıp kette. Kälende
attan tüsermey, bere şalğayğa, bere jeñene, bere qolına jabısıp köp
dürmek üyme-jüyme boldı da qaldı. Sarı şeldeneñ qazergedey qaynağan
ıstığında jolğa şıqqan qır qazağınıñ kün ötpesen degende qabattap
qalıñ kieneten ädete. Kälenneñ de üstende belen qayıs belbeumen şart
buıp alğan küpe. Basında yeltere tımaq. Ayağında biek qonış yetek. Qanşa
kese jabılsa da qozğalmay, qayta jiın arasına tüskende batır tulğası
bertürle erelenep, aydını şığa tüsepte.
─ Äy, jegetter, köremdekke ne berem? Atım bolsa, ber auız sözge kelmey
tüsep berer yedem. Üstemde asıl şapanım bolsa, şeşep berer yedem. Mende
onıñ bere joq. Mına mästek mayın surap mengem, bereudeke.
─ Kälen ağa, attıñ da, şapannıñ da kerege joq. Özeñ jaqsı köreten ber
äneñde aytsañ jetep jatır.
─ İe, ayt. Köremdekteñ qarmısın öleñmen qayır. Kälen aytqısı kelgen
kezde qolqalatıp suratpaytın - dı. Bu jolı da üydege - tıstağı jurttıñ
teges tına qalğanın bayqadı da, özeneñ keñ tınıstı zor dausımen
«Sarını» şırqadı.
Ayaqtı basar Tarlan yekelenep,
Qonağa jem suraydı mekerenep.
Şabıstan qajımaytın januarım,
Arbanıñ belağaşı sekeldenep.
Şederem küdereden kümes tiek,
Ber malsıñ şöp jemeyten töre süyek.
Kök ter qıp şauıp kelep baylay salsañ,
Turuşı yeñ iegeñde üyge süyep.
Tarlan at, bas ayağıñ urınbay-aq,
Salbırap töbe şaşıñ tulımday-aq.
Jem berep, sauırıñdı sipap tursam,
Azbarda oynauşı yedeñ qulınday-aq...
Kälen dausın osı qazer öze armandağan qulın menez attıñ yerkelegene sap,
ädettegeden göre kömeyende uzağıraq şırqau biekke şığandatıp apardı da,
ayaq astınan kelt üzde. Kälenneñ dausın köpten yesetpegen balıqşılar
üneme eşterenen ıntığıp tosıp jüreten. Ol dausın kelt üzgesen de, ön
baurap alğan jurt qıbır yetpede. Ray qasındağı bereudeñ qolın qısıp,
qıbır yetpey qatıp qaptı. Än üzelgende demen ber- aq aldı.
─ Ätteñ, qız bolsam, men tek Kälen ağağa ğaşıq bolar yedem!
Eştegeler Kälenneñ kelgenen ännen belde; än toqtağan boyda bäre berden
dürk köterelep turıp kette. Sırtqa şıqqalı yesekke bettey bergende, ar
jaqtan jolında turğan keselerde omıraulap Kälenneñ öze umtılıp kele
jattı. Tertedey uzın ayağı yereñ - sereñdep annan -sannan ber basıp kelde
de, ornınan köterele bergen Yelamandı ayağına turam degenşe, otırğan
jerende bas saldı.
─ Qaytsen, sağınğan ğoy, - dede kemper-şaldar köñele bosap.
Kälen quşağın tez jazdı. Möñkemen qatar qañ törde otırğan Yelamanğa
burılıp, bas-ayağına köz saldı. Yelamannıñ üstende teptek köylek.
Ayağında qisıq taban jayın auız bäteñke. Saqal - şaş ösken. Jel qaqqan
jüdeu bete qarayın, osı otırğan keselerden özgeşeleu körende.
─ Jurt sene ölde den duğasına kergezep jür yede. Özeñ o dünieden kelgennen
saumısıñ?..-dede Kälen külep.
─ Kelse nese bar?! O dünie orıstıñ türmesendey - aq bolar,- dep äzelge
oray Yelaman da külep jauap berde.
─ Adam şerken it jandı ğoy, basqa tüskesen tozaqqa da könede.
─ Tozaqtı o dünieden ezdeudeñ qajete joq. Nağız tozaq - orıstıñ türmese.
Kemper - şaldar jağı kürsende.
─ Käne, jöneñde uqtırşı, sene özdere bosattı ma?- dede Kälen.
─ Joq, qaşıp şıqtım.
─ Bäse, qolğa tüskesen bosatatın ba yede?! Sen qay jerlerde boldıñ?
─ Şalqardan aydağasın bezde Jamanqalağa apardı.
─ Jamanqalañ... Ay, au, Yelamanjan - au, ol özemezdeñ Jılda astıq äkelep
jürgen jeremez ğoy?..
Üy lıq tolı. Sırttan kese kergen sayın jerqazbanıñ jaman yesege sıqırsıqır. Alasa üydeñ auası äp-sätte auırlap, balıqtıñ şırışı, ter señgen
kiemneñ külemse iese qolqa ata bastadı. Törde otırğandar yesek
jaqtağılarğa «üyde pısınatpay, sırtqa şığıñdar»,-dep yede; oğan yeşkem
selt yetpede. Yelaman yesek jaqta sığılısqandardıñ köben tanımadı.
Süytse, ötken jılğı jutta malın qırıp alıp, basqa künköres tappağasın
qırdan köşep kep, balıqşılıq käsepke keresken kermeler yeken.
─ Şay kelede... Jol bereñder!
Yelaman şöldep otır yede, soğan qaramastan şayğa zauqı şappadı. Üy
eşendege äñgemege ıqılassız. Bağana üy eşendegelerdeñ arasınan közemen
ezdep, sırttağı sel dıbısqa da yeleñ yetep qulağın tege qap, degbere qalmay
otırğan-dı. Yende qazer qauqıldap söylep, qarqıldap külgen köñelde
keselerdeñ arasında yeşteñege köñele selt yetpey, sazarıp otır. «Mümken,
jalğız turu qiın bolğasın äkeseneñ üyene... joq, joq, äkeseneñ üyene ketse,
mınalar munşa qinalmas yede ğoy. İä, qinalmas yede... al mınalar şınımen
qinalıp otır...»
Küdegen anıqtağısı kelgendey, Yelaman qasında otırğan keselerdeñ
ärqaysısına ber qaradı. Beraq mınalar bete küygendey, Yelamanğa tura
qaray almay, janarın alıp qaşa berde. Basqanı qoyğanda, jan balasınan
jüze ıqpaytın Kälen de bül belmeyten ber sırdı eşene bügep beteulenep
aptı. «Tegen bolmas»,- dede Yelaman eşenen.
─ Qırdağı auıldar qalay yeken?
Qart balıqşı Kälenge qaran tel qatsa da, köz qiığı Yelamanda.
─ Olarda da bereke qalmaptı. Baylar jağı bolmasa, bılayğı halıqta
bası büten üy az.
─ «Jırtıq üydeñ Qudayı bar». Qayta, Quday oñdap äzer bez aman otırmız,
dede Dos.
─ Qoy, Dos! Şanışqıdan jırılğan balıqtay, jalğız seneñ
amandığıñnıñ rahatı qanşa?... - dede Kälen.
Osı yekeueneñ köpten qırbay jürgenen bayqaytın Möñke telge kep qala ma
dep qorqıp yede. Şınında da, döker menezde Dos düñk yette:
─ Jurttı qaytem?! Özemneñ basımnıñ amandığı kerek.- Ber bülekteñ
bastalatının bayqağan qart balıqşı aldın alğısı kelde me, älde
abırjıp sasıp otırıp yerteden bere ıñğayın taba almay qoyğan äñgemene
qalay bastap jebergenen öze de bayqamay qalıp yede:
─ Yelaman qarağım,- dede oğan öz qolımen kesesen alıp berep jatıp.
Yelaman kesege sozğan qolınıñ qaltırap ketkenen bayqadı. Ber qolımen
ustasa tüserep alatınday, özene usınğan kesene qos qolımen ustadı. Qart
balıqşınıñ bastauın bastasa da, beraq ar jağın ayta almay, kürmelep
qalğanı Sudır Ahmetke unamadı. Yelaman yerteden jürege sezep otırğan
sumdıqtı basqa yemes, osı jolı tap osı keseneñ öz auzınan yesetetenen belde
de, qıbır yetpede. Deme de toqtap qalğanday.
Üy eşe jım-jırt. Sırttan qattı qaynatıp äkelgen jez samauır ğana
yentegen basa almay bıjıldap tur.
─ Yelaman qarağım...- dey tüste de, qart balıqşı tağı da toqtadı. Sosın:Aynalayın -ay, sen ketkende artıñda ümeteñde ustap qalğan üyeñ... iä, üyeñ
bar yede...- dep yede.
Yelaman qos qolımen tas qıp ustağan kese yende ber qıssa sınatınday
sıqır-sıqır yette.
─ Sen de temer tordan bosağan qustay uyaña uşıp kelgende... Ätteñ, dariğa
- ay...- dep, kömeye jasqa bulığıp toqtap qaldı.
Sudır Ahmet alğaşqıda sıtılıp şığıp ketkese kep yede, beraq qart
balıqşınıñ söz elämenen qazer ber qızıqtıñ boların belde. Urı köz
jıltıñdap üy tolı keselerdeñ arasınan Yelaman men Kälenge alma-kezek
qarap... şıdamı äbden tausılğanda, sözge öze aralasqısı kep qozğalaqtay
bastap yede, Möñke toqtağanda quanıp kette.
─ Äy! Äy, Möñke, kölgekteyten ne bar?! Kömeyeñde buıp, qılğınıp
söyleueñde qoy. Äyel - auır qaza yemes. O, täyere, qırdan yemes, teñez
jağasında tañdaulı qatın qazer mıqtı ber qaranıñ pulınan aspaydı.
Yelaman uısındağı qos qoldap qısıp alğan keseneñ sıqırlap sınıp bara
jatqanın sezbede.
─ Oybay - au, burınğılar belep aytqan ğoy. Bul äyel jete duspannıñ bere
ğoy. Yer jegetke opa bergen be? Ay! Au, Yelamanjan - au, Aqbala da opasız
bop şıqtı ğoy. Sen ketkesen...
Sudır Ahmet Kälennen ber päle kütkendey, kelt toqtay qap, közeneñ qiığın
qorqaqtap tastap yede. Kälen osı äñgemene qayta Sudır Ahmetteñ aytqanın
qalap otırğan seyäqtı. Sudır Ahmet sonı bayqağasın:
─ Qurısın, aytatını joq. Täñerbergenmen ırjalañdasıp jürde de,
aqırı ber tünde tayıp turdı,- dep yede, Yelamannıñ uısındağı kese küter
yette. Alaqanına tögelgen ıssı şaydı da sezgen joq.
─ Yelamanjan, qinalma. Sağan äyelde özem alıp berem. Köre qal, sol
sayqaldıñ äkesendey äyel tauıp bermesem be...
─ Oy, qırt, şıq üyden!- dede Kälen aqırıp. Sudır Ahmet Kälenneñ qattı
buzılğan türen tanıdı da, jım bola qap, üy tolı keselerdeñ arasımen
jılısıp ketep bara jatıp ta qaşan yesekten şıqqanşa bujır qara keseden
köz qiığın almadı.
Osı kezde sırtta äldekem balıqşılar aulınıñ iten şulatıp şauıp kep,
atın yesek aldına menbelete toqtadı. Eşten şığa bergen Sudır Ahmette
basatınday atın omıraulatıp kimelep bara jattı.
─ Ay, közeñe qara! Qırasıñ ba?
─ Bul auıldıñ yer - azamattarı qayda?
─ Ye, mene äyel dep kem aytıp yede?
─ Qırşañqısın munıñ. Balıqşılar qayda dep turmın...
─ Ye, nemene... balıqşıdan basqa kese kese yemes pe?
─ Äy, qırt...
─ Özeñ qırt! Sen... Sen qara saqaldı, kiez kereqaptı qırtsıñ. Ezam eşeme
sıymay, qara tırnağıma deyen küyep tursam, oybay - au, bunıñ... bul
jamannıñ basınıp... Oybay! Oybay, öldem... ölterde...
Eştegeler ber-berene qaradı. Qara saqaldı, kiez kereqaptı kesene Qabırğa
bolısına qarastı yel jaqsı beleten. Äserese, däl qazergedey bülenşelek
kezde bul keseneñ jaqsılıqpen jürmegenen belde.
Sudır Ahmet şar yete qalğanda yesekke jaqın turğan Ray sırtqa atıp
şıqqan-dı. Sudır Ahmet at ayağınıñ astında ala qurttay jiırılıp
jatır. Qara saqaldı oğan qayta-qayta şüylegep, qamşısın üyerep tönep
qalğan yeken. Ray qamşığa qarsı umtılıp, qara saqaldınıñ qolına
jarmastı:
─ Aqsaqal, bunıñ jaramaydı...
─ Jeber qolımdı.
─ Kesene jazıqsız zäberleme.
─ Äy, bala... seneñ atıñ Ray ğoy osı?
─ İä, Ray...
─ Yendeşe, patşa qızmetene baratın jete jegetteñ bere bop tezemge elekteñ.
Bar, äzerlen...
Eştegeler sırtqa jügere şıqtı. Ray jönendege ömerde anıñ yesetken-de.
Qalğan altı jegetteñ kemder yekenen surauğa bata almadı. Suray qalsa, mına
kiez kereqaptınıñ auzınan ärkem öz atın yesetetendey sezep, suıñ ürey
jürekke şauıp yede. Qalğan altı jegette atşabardıñ öze atap berde.
Balıqşılar yes jeyäm degenşe atşabar «äzerlene bereñder!» dep ömer yette
de, attıñ basın burıp ap kelgen jağına quyındatıp şaba jönelde.
Yelaman, Kälen, Möñke qozğalmay otırın qalğan-dı. Atşabar ketkesen
balıqşılar eşke qayta kerde.
─ Älge it azğantay quanışımızdı da ulan kette - au,- dede Möñke.
─ Onıñ qolında ne tur?! Bolıstıñ jetegendege qarğılı töbet qoy ol.
Bolıs «ayt» dese, ars yeten şalğayıñnan ala ketede.
─ Qalay kemetseñ de, bezge sol jamannıñ da öle jetep jatır! Tınış
otırğan aulıñdı jau tigendey yette de kette, äne!
Yesek jaqta otırğan ber qareyä kenet zarlan qoya berde:
─ Apır - ay, yende qayttek? Yendege kündereñ ne boladı?- Jauap kütkendey ol
ärkemge ber qaradı. Yeşkem ündemede. Bunıñ özendey olardıñ da därmensez
yekenen belde de, qareyä ökerep jılap jeberde. Onı yeşkem jubatpadı. Kälen
bılayğı kezde basına qanday es tüskende de bosañsığan kesene jaqtırmay,
jekerep tastauşı yede; bu jolı da ünsez. Qareyä jasın äzer tıydı. Qolımen
jer terep, elgere taman jıljıp kelde de, Yelamannıñ aldına teze bükte:
─ Şırağım, jas ta bolsañ osı auılğa bas yedeñ. Käre kese de ber, kärep kese
de ber. Qısılğanda özdereñe qol sozamız. Yer - azamatıñdı qozıday
kögendep äketuge qaradı. Buğan ne esteymez?
Yelaman qareyänı qinağan saualğa qalğandarı da jauap kütep otırğanın
bayqadı. Körene kelgen ajalday, patşa jarlığı da ber jan araşa tura
almaytın auır näubet. Oğan ne dep jauap berede. Ras, ol türmeden qaşıp
kele jatqanda jolşıbay talay yeldeñ patşağa jeget bermeymez dep
qarulanıp jatqanın körde. Ayrıqşa, mına Şalqar, Erğız, Torğay
mañınıñ qazaqtarı...
─ Äy, balam, yeñseñde köter! Halıq jön taba almay, torığıp tur ğoy,- dede
qareyä onıñ ündey qoymağanın unatpay. «Jön tauıp bereten kesene tapqan
yekenseñ»,- dede Yelaman eşenen. Yelaman özenen jauap kütep otırğan keselerge
közeneñ qaraşığı auırlap, sabırlı salmaqpen qaradı:
─ Özdereñnen artıñ men ne belem?... Bar belgenem: patşa jarlığı ber bez
yemes, barşa halıqqa teges körenede. Qay jerde de halıq narazı...
─ Ye, mınau ber jaqsı lepes qoy...
─ Bäse, buğa bermey, yendege jerde halıq ta halıqtığın ester.
─ Bükel halıq köterelse, bälkem, patşa bata almas.- Halıqqa Yelamannıñ
auzınan şıqqan jañağı habar jeleu berep, jan-jaqtan dabırlap,
delebelere qozıp bara jattı. Sonı bayqağan Kälen:
─ Yey, Yelaman, aldıñda turğan mına önderdey jegetterde köremeseñ?!
Yerteñge küne bulardı qatın-balalarınıñ aldında öz qolıñmen qozıday
kögendep bergenşe, nar täuekel dep alısıp ölsek qaytede? Tım qurısa,
basqa bolmasa da, ana Qaratazdan kegemezde alar yedek qoy.
Qızba jegetter Kälenneñ sözene köterelep kette. Keyber aq köz yeserlere
qolma-qol qaruğa şaqırıp:
─ Kälen ağa, Yelaman ağa, bezde bastañdarşı,- dep yelerep bara jatır yede,
Kälen aqırıp tıyıp tastadı da, tağı da eşen aşpay ünsez turğan
Yelamanğa qaradı:
─ Qırdağı auıldardı körep keldem. Ber adam ayqaylap şıqsa, bäre
köterelgele tur. Taysaqtaytın tüge qalmadı...
─ Solay şığar, beraq, Kälen ağa - au, bez bäremez de qara jayau yemespez be?
Jayau jürep, kemge qayrat qılamız?!
Jelegep turğan jegetter jım boldı da, ün - tünsez üyde - üyene taray